DE SCHOORSTEEN MOET ROKEN
Een persoonlijke reflectie op de twintigste verjaardag van een ateliergemeenschap aan de hand van de middelen tot rookvorming.
De schoorsteen was al enige jaren buiten werking toen wij in 1988 met de renovatie van de verlaten fabriek begonnen. Sindsdien zijn er verschillende initiatieven genomen voor de revalidatie van de monoliet. Op grond van een ervaring uit het verleden werd besloten van Volledig Eerherstel af te zien. Die ervaring betrof ons voormalig ateliercomplex op de Müllerpier, dat beschikte over een soortgelijke, kleinere schoorsteenpijp. Om van de groeiende vuilnisbelt af te komen werd het stookgat eens volgestouwd met grofvuil en sloopresten. De scheut benzine en een lucifer maakten het verbrandingsproces onherroepelijk. Vanuit het topje van de pijp werd een vette loodgrijze rups het azuur in gepompt. Blussen kon niet meer. Overstuur greep de Havenpolitie in omdat het dichte rookgordijn het scheepvaartverkeer op de Nieuwe Maas het zicht benam.
Een 'voorzichtige' poging tot hergebruik van de schoorsteen aan de Keileweg werd in 1990 genomen door een stichtingslid, dat hem opwaardeerde tot eenstoksstatief. Hij besteeg tweemaal achtereen de reeks roestige sporten om een overzichtsfoto van het ateliercomplex te maken. Een keer om vast te stellen dat de lenshoek van zijn camera niet toereikend was voor een totaalopname. De tweede keer om het met zijn groothoeklens nog eens te proberen.
In 1995 kwam er een heus plan op tafel. In dat jaar werd de aangrenzende tippelzone in gebruik genomen. Als onderdeel van een omvangrijker project werd voorgesteld de schoorsteen te gebruiken als lanceerinrichting voor het openingsvuurwerk. Een roze spot op de bodem van de schacht moest de stijgende rook van onderaf aanlichten. Het opschrift INVERPAK zou door vervanging van twee letters worden veranderd in het toepasselijker INTERPIK. Het project werd wegens gebrek aan politieke steun afgeblazen.
De pijp bleek zich ook op minder spectaculaire wijze verdienstelijk te kunnen maken. Zijn voetstuk bood geruime tijd onderdak aan een zwart konijn. Op een dag verruilde het dier zijn tochtige hol op een naburig bouwterrein voor het beroete gewelf aan de ingang van het rookkanaal. Het ontruimingsbevel werd ontvangen op de ochtend dat het eerste puin op de bodem van de schacht uiteenspatte.
Al eerder ontvingen we van hogerhand bewijzen voor de aftakeling van ons beeldmerk. De bouten van de klembanden roestten door en knapten. Bandijzer plooide zich na een vrije val van tientallen meters over het stichtingshek. Het had een geparkeerde auto op een haar na gemist. De schoorsteen transformeerde van hol gebaar tot hol gevaar. Het spontaan neerdalende staal gaf de doorslag voor het grondbedrijf, dat een sloopvergunning verleende.
Op een zonnige lentemorgen in 1996 draaide een busje en een kraanwagen van Van der Linde Sloopwerken de Keileweg op. Het konvooi hield halt aan de voet van de pijp. De slopers haakten een hangbakje aan de takel, stapten erin en lieten zich naar het topje hijsen. Een lange kunststof slang voerde perslucht aan. Een gehelmde gestalte zette zijn pneumatische beitel aan de voeg van het bovenste metselwerk en in een wolk van gruis brak hij de steencirkel in een neerwaartse spiraal af. De luchtpijp werd stortkoker. Na een maand werd de strijd om de langste adem beslist in het voordeel van de compressor. Zo werd een markante stip van de kaart van Nieuw Mathenesse geveegd.
Het grondvlak waarop de pijp rustte, is nu bestraat. Er worden aanhangers gestald, kinderen schommelen. Op gezette tijden rookt er een barbecue. Zo wordt de traditie op kleinere schaal voortgezet. Behalve een incidentele windhoos die wat dorre bladeren in een tollende zuil omhoog zuigt, herinnert niets aan de machtige trek van de kolos die hier eens oprees. Bezoekers van het KenC-gebouw worden vriendelijk verzocht zich in het vervolg te oriënteren op de 125 meter metende schoorsteen van de naburige energiecentrale aan de Galileïstraat.
In de directe omgeving is de afgelopen jaren stevig doorgerookt, met name door vuurhaarden zonder deugdelijke afvoer: In het noorden vraten de vlammen zich een weg door Van Berkel's weegschaalfabriek. In het oosten kon een uitslaande brand bij overslagbedrijf Berco Bulk nog maar net worden voorkomen. In het zuiden legde een chemisch inferno de loodsen van Container Master International in de as en onlangs duidde een zwarte wolk aan de westerkim erop dat het niet pluis was in een meubelopslag. Wij, op het nulpunt van het assenstelsel, sloegen alarm en gade, zaten er warmpjes bij. Het gebouw werd gespaard door de telkens afpandige wind.
In het kader van de herinrichting van de haven worden bedrijven met een hoge risicofactor naar de randen van de stad verbannen. De nieuwe loodsen rond de Keilehaven zijn vrijwel alle voor fruitopslag en -overslag bestemd. Nagenoeg onbrandbare waar (Heeft u ooit een banaan vlam zien vatten?). Op aanvullende stralingsbronnen van buitenaf hoeven we voorlopig niet te rekenen. De aandacht wordt naar binnen verlegd.
Zodra de R in de maand is, vereisen temperatuurdaling en stijgende vochtigheidsgraad in het ateliercomplex een efficiënt stookregime (thermocratuur). Om te voorzien in de individuele behoeften van de gebruikers, werd de warmtehuishouding gedecentraliseerd. De gezichtsbepalende collectieve fabrieksschoorsteen werd afgelost door een wijdvertakt systeem van dunwandige kachelpijpen. Rondom schoven buizen uit het gebouw als scheuten van een gewas dat zich via rozetten en dakdoorvoeren een weg naar buiten baande door vensterglas en bitumen. De lengtes gegalvaniseerde pijp houden het hoogstens drie stookseizoenen uit. Langzaam smelten ze weg onder de zure adem van de allesbranders. Met onregelmatige tussenpozen maakt men zich op voor dak- of geveltoerisme ter vervanging van het buizenpark.
In het boekjaar 1995 waaide er een schrale wind rond het KenC-gebouw. Externe bronnen fluisterden over de ontwaarding van de term 'ateliergemeenschap'. Het spectrum van het alternatieve circuit was inmiddels verbreed met de waardevaster termen 'kunstenaarscollectief' en 'kunstenaarsinitiatief'. In verband met het aan de status verbonden financiële perspectief rees er twijfel over de positionering van de stichting.
Was de acute behoefte aan atelierruimte ooit het motief geweest voor de oprichting van de ateliergemeenschap (AG), het kunstenaarscollectief (KC) ontstond uit de behoefte aan een collectieve tentoonstellingsstrategie. Bij beide organisatievormen stond het eigenbelang voorop. Het kunstenaarsinitiatief (KI) daarentegen is een samenwerkingsverband van kunstenaars met een eigen ruimte dat zich wil profileren door een podium te bieden aan vakbroeders van buitenaf.
Was KenC nu een AG, een KC of een KI? Intern beraad leverde een even diplomatiek als elegant antwoord op: Kunst en Complex is een beetje van alle drie tegelijk. De stichting is een collectief van kunstenaars dat is ondergebracht in een ateliergemeenschap die evenveel initiatieven als kunstenaars telt. Opgelucht meldde de stichting zich aan als lid van de Vereniging van Kunstenaars Initiatieven. Voor de meteropnemer is het aantal initiatieven in het gebouw af te lezen aan het aantal buizenstelsels waaruit rook opkringelt.
De vierentwintig atelierruimtes van de vaste leden worden op bedrijfstemperatuur gehouden door een bont leger van kachels. Zij leven op hout, olie of kolen. Sommige spreken via een grijs wolkje, anderen via een zinderend waas. Wie heeft hen spreken geleerd? Wie wekt ze tot leven? Wie hanteert het houtblok, de oliekan, de briket? Hoe kan, tot besluit, de complexiteit van het stookbedrijf binnen de muren van Kunst en Complex worden weerspiegeld? De vraag naar de juiste uitsnede diende zich aan. Geïnspireerd door het gezegde 'de hond spiegelt de baas', besloten we de stoker te verbeelden met een foto van zijn of haar middel tot rookvorming. Voor het veldwerk werd een handzame optiek gekozen: de zoeker van een spiegelreflexcamera. Het gekantelde kader van zijn ene oog begrenst uw blik in de keuken van het verzet tegen het hier heersende thermische regime. Voor u werd de rooksluier even opgelicht. Ik verzoek u een sjaal om te slaan en de Thermo-Dynamische Fotogalerij te betreden.